خبر جعلی و شیوه‌های مواجهه با آن

در روزگاری که مرز میان حقیقت و دروغ به نازکی یک کلیک رسیده است، تشخیص درست از نادرست به مهارتی حیاتی بدل شده است. ذهن مخاطب امروز، هر لحظه در معرض هزاران پیام، خبر، تصویر و روایت قرار دارد که گاه واقعیت را می‌پوشانند و گاه حقیقت را تحریف می‌کنند. دوره‌ی «خبر جعلی و شیوه‌های مواجهه با آن» با تدریس محمد لسانی، تلاشی علمی و آموزشی برای بازگرداندن قدرت تشخیص، تحلیل و تفکر نقادانه به مخاطب رسانه‌ای است؛ تلاشی برای اینکه هر کاربر، یک تحلیل‌گر مسئول در برابر پیام‌ها باشد، نه مصرف‌کننده‌ای منفعل در برابر سیل اطلاعات.

این دوره با تکیه بر مبانی سواد رسانه‌ای و سواد خبری، به‌صورت گام‌به‌گام مخاطب را از درک ماهیت فیک‌نیوز (Fake News) تا شناخت راهبردهای عملی مقابله با آن هدایت می‌کند. در دو بخش اصلی، ابتدا چیستی، ویژگی‌ها و عوامل گسترش خبر جعلی – از تکنیک‌های احساسی و هوش مصنوعی گرفته تا نقش سلبریتی‌ها – بررسی می‌شود؛ سپس در بخش دوم، مجموعه‌ای از مهارت‌ها و تکنیک‌های مواجهه شامل توقف احساسی، منع انتشار، پرسش‌گری، جست‌وجو، فکت‌چک و بی‌اعتبارسازی به‌صورت آموزشی و کاربردی آموزش داده می‌شود. این دوره نه‌تنها یک آموزش نظری، بلکه یک تمرین ذهنی برای زیست آگاهانه در عصر شبکه‌های اجتماعی است.

اهداف کاربردی

هدف اصلی این دوره، تقویت قدرت تحلیل و قضاوت مخاطب در برابر اخبار جعلی است. در دنیایی که انتشار یک شایعه می‌تواند افکار عمومی را جهت دهد و تصمیم‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی را متأثر سازد، نیاز به تشخیص منابع معتبر و تحلیل انتقادی اخبار از ضروریات زندگی روزمره است. این دوره به نیازهایی پاسخ می‌دهد که از ضعف سواد رسانه‌ای، ناآگاهی نسبت به ابزارهای دیجیتال، و تأثیرپذیری از هیجانات احساسی در فضای مجازی ناشی می‌شود. شرکت‌کنندگان پس از گذراندن این دوره می‌توانند میان خبر واقعی و ساختگی تمایز قائل شوند، تکنیک‌های اقناع و فریب رسانه‌ای را بشناسند، و در برابر موج دروغ، نقش فعال و بازدارنده ایفا کنند. همچنین، دوره با معرفی ابزارهای دقیق جست‌وجو و راستی‌آزمایی، به مخاطب می‌آموزد چگونه از فناوری علیه جعل استفاده کند؛ از جست‌وجوی معکوس تصویر گرفته تا تحلیل منبع خبر. این آموزش‌ها نه صرفاً برای خبرنگاران یا پژوهشگران، بلکه برای تمام کاربران شبکه‌های اجتماعی، معلمان، فعالان فرهنگی و دانشجویانی است که می‌خواهند در زیست رسانه‌ای خود، هوشمند، نقاد و مسئولانه عمل کنند.

مخاطبان دوره

دانشجویان و پژوهشگران حوزه رسانه، ارتباطات و علوم اجتماعی
فعالان فرهنگی، آموزشی و تبلیغاتی در فضای مجازی
معلمان، مربیان و مروجان سواد رسانه‌ای
مدیران روابط عمومی و کارشناسان تولید محتوا
روزنامه‌نگاران و خبرنگاران تازه‌کار
کاربران فعال شبکه‌های اجتماعی که می‌خواهند تحلیل‌گر شوند نه مقلد
خانواده‌هایی که دغدغه‌ی آموزش سواد رسانه‌ای به نسل جدید دارند
علاقه‌مندان به تحلیل ساختار دروغ، شایعه و فریب در رسانه

دستاوردهای یادگیری دوره

پس از گذراندن دوره‌ی خبر جعلی و شیوه‌های مواجهه با آن، فراگیران به درکی عمیق از سازوکار تولید و انتشار اخبار جعلی دست می‌یابند و یاد می‌گیرند چگونه ذهن خود را در برابر فریب‌های رسانه‌ای واکسینه کنند. آنان قادر خواهند بود هر پیام رسانه‌ای را با پنج سؤال کلیدی سواد رسانه‌ای تحلیل کرده و با شش تکنیک اصلی مواجهه با فیک‌نیوز در برابر دروغ ایستادگی کنند. شرکت‌کنندگان می‌آموزند که چگونه به جای واکنش احساسی، تصمیم عقلانی بگیرند؛ چگونه از ابزارهای فناوری برای کشف واقعیت بهره‌برداری کنند؛ و چگونه با اصلاح رفتار خود در فضای مجازی، به ایجاد «سد اجتماعی» در برابر انتشار دروغ کمک نمایند.
این دوره ذهن مخاطب را از مصرف منفعلانه‌ی محتوا به سمت مشارکت هوشمندانه سوق می‌دهد و او را به شهروندی رسانه‌ای تبدیل می‌کند که می‌فهمد، می‌پرسد، می‌سنجد و سپس عمل می‌کند.

چه چیزی می‌آموزید؟

تعریف دقیق خبر جعلی (Fake News) و تمایز آن از شایعه و کژآگاهی
شناخت عوامل انسانی و فناورانه در گسترش اخبار جعلی
بررسی نقش هوش مصنوعی، دیپ‌فیک و الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی در تولید دروغ
تحلیل تفاوت میان تولیدکننده و ناقل فیک‌نیوز
آشنایی با پنج سؤال سواد رسانه‌ای برای تحلیل هر پیام خبری
تسلط بر شش مهارت کلیدی: توقف، منع، پرسش‌گری، جست‌وجو، فکت‌چک و بی‌اعتبارسازی
یادگیری کار با موتورهای جست‌وجوی معکوس تصویر و سایت‌های راستی‌آزمایی داخلی و جهانی
آشنایی با مفهوم سواد خبری و مدل چهارگانه‌ی «جهان» (جدید بودن، هدف، اعتبار، نویسنده)
تشخیص تکنیک‌های اقناعی، احساسی و هیجانی در پیام‌های رسانه‌ای
درک رابطه‌ی میان شهرت‌افزایی، فریب مخاطب و اهداف اقتصادی یا سیاسی فیک‌نیوز
پرورش تفکر انتقادی و تقویت تحلیل شناختی در مواجهه با محتوا
توانایی شناسایی نشانه‌های غیرواقعی در متن، تصویر و ویدیو

وجه تمایز دوره

آنچه دوره‌ی خبر جعلی و شیوه‌های مواجهه با آن را از دیگر دوره‌های مشابه متمایز می‌کند، رویکرد بین‌رشته‌ای و کاربردی آن است. این دوره صرفاً به بیان نظریه‌ها بسنده نمی‌کند، بلکه با زبان روان و مثال‌های زنده از رسانه‌های روز، ذهن مخاطب را درگیر تحلیل واقعی محتوا می‌سازد. محمد لسانی به عنوان مدرس دوره، با تکیه بر تجربه‌ی گسترده در عرصه‌ی آموزش سواد رسانه‌ای و پژوهش در فضای مجازی، مباحث پیچیده را به زبان ساده و عملی بیان می‌کند. ساختار جلسات به گونه‌ای طراحی شده است که از شناخت پدیده تا کنش‌گری اجتماعی پیش می‌رود: در جلسه‌ی نخست، فهم عمیق از سازوکار دروغ و سازندگان آن، و در جلسه‌ی دوم، توانایی مقابله و راستی‌آزمایی به مخاطب منتقل می‌شود.

یکی از نقاط قوت این دوره، تلفیق بین آموزش نظری و مهارت عملی است؛ فراگیر نه‌تنها مفهوم فیک‌نیوز را می‌فهمد، بلکه یاد می‌گیرد چگونه در موقعیت واقعی از مهارت‌های آموخته‌شده استفاده کند. از سوی دیگر، حضور عناصر فنی مانند بررسی الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی، شیوه‌ی کار با موتورهای جست‌وجوی معکوس، و معرفی نمونه‌های واقعی فیک‌نیوز، باعث می‌شود آموزش از سطح عمومی به سطح تخصصی ارتقا یابد.

سبک تدریس استاد نیز ویژگی منحصربه‌فرد دیگری است. گفتار روان، ارائه‌ی مثال‌های بومی از جامعه‌ی ایران، و تحلیل رفتار کاربران ایرانی در پلتفرم‌های داخلی و خارجی، باعث می‌شود مطالب برای مخاطب ملموس و قابل‌درک باشد. استاد با ترکیب دانش دانشگاهی و تجربه‌ی میدانی، نوعی «آموزش مسئله‌محور» ارائه می‌دهد که فراگیر را به تفکر، پرسش و تجربه وادار می‌کند.

افزون بر این، دوره به جای تکرار آموزه‌های کلی درباره دروغ و شایعه، بر مهندسی دروغ در عصر دیجیتال تمرکز دارد؛ یعنی نشان می‌دهد چگونه فناوری، اقتصاد توجه و شهرت‌طلبی فردی در کنار هم زیست‌جهان فیک‌نیوز را می‌سازند. از این منظر، دوره نه‌تنها آموزشی، بلکه یک کارگاه بازآفرینی بینش رسانه‌ای است که به شرکت‌کننده کمک می‌کند در هر نقش اجتماعی – از کاربر تا معلم و خبرنگار – رفتار رسانه‌ای مسئولانه و اخلاقی از خود بروز دهد.

به طور خلاصه، تمایز این دوره در سه ویژگی خلاصه می‌شود:
تحلیل علمی و بومی فیک‌نیوز با مثال‌های واقعی از رسانه‌های فارسی‌زبان
آموزش گام‌به‌گام مهارت‌های عملی مواجهه با دروغ رسانه‌ای
رویکرد اخلاقی و اجتماعی به مسئولیت کاربران در برابر چرخه‌ی انتشار خبر جعلی

دوره‌ی «خبر جعلی و شیوه‌های مواجهه با آن» نه یک آموزش موقتی، بلکه یک تحول ذهنی و مهارتی برای زیستن در عصر رسانه است؛ عصری که در آن، آگاهی نه یک انتخاب، بلکه شرط بقاست.